Tiến sĩ Đặng Hoàng Lan giải mã ý nghĩa mâm cỗ Trung Thu - vì sao luôn hướng về ánh trăng?

Từ cách bày mâm cỗ hướng về ánh trăng, ý nghĩa chiếc bánh Nguyệt Bính đến nghi lễ cúng trăng và chia bánh đoàn viên, câu chuyện mở ra góc nhìn sâu sắc về giá trị hiếu thảo, sự gắn kết gia đình và tinh thần đoàn viên trong dịp Tết Trung Thu.

Khi được host Minh Ngọc gợi mở về những nét văn hóa đặc trưng trong Tết Trung Thu, Tiến sĩ Đặng Hoàng Lan hé lộ những điều thú vị ẩn sau mâm cỗ và phong tục đón Tết đoàn viên của cộng đồng người Hoa. Tiến sĩ chia sẻ: “Thời điểm thích hợp nhất để người dân tổ chức lễ Trung Thu thường là vào khoảng 18 giờ đến 19 giờ tối. Tốt nhất là nên tiến hành trước nửa đêm, tức là vẫn nằm trong ngày Rằm tháng Tám âm lịch hàng năm. Đối với mâm cỗ của người Hoa, họ thường bày ở phía trước cửa nhà. Còn những gia đình sống ở chung cư thì có thể mang mâm cỗ lên sân thượng. Điều đặc biệt quan trọng là mâm cỗ phải được đặt hướng về phía ánh trăng, để ánh trăng có thể chiếu rọi xuống. Lễ vật dâng cúng trong mâm cỗ được xem như một vũ trụ thu nhỏ, bao gồm những hàm ý và điều tốt đẹp nhất mà người dân muốn gửi gắm trong tấm lòng thành của mình. Khi nhắc đến mâm cỗ, lễ vật đầu tiên không thể thiếu chính là bánh Trung Thu. Đối với cộng đồng người Hoa, bánh Trung Thu không chỉ là một món ăn mà còn là biểu tượng mang nhiều ý nghĩa sâu sắc. Ngoài tên gọi “bánh Trung Thu”, loại bánh này còn được gọi là Nguyệt Bính - trong đó “Nguyệt” nghĩa là trăng, “Bính” nghĩa là bánh, hay còn gọi là Bánh Trăng hoặc Nguyệt Đoàn. Chữ “Nguyệt” là trăng, còn “Đoàn” đồng âm với “Đoàn viên”, thể hiện ý nghĩa sum họp gia đình, cùng nhau thưởng thức bánh dưới ánh trăng rằm. Về hình dạng, bánh Trung Thu phổ biến nhất là hình tròn, tượng trưng cho mặt trăng - cũng là biểu tượng của trời. Bên cạnh đó còn có bánh hình vuông, tượng trưng cho đất. Đây là một ẩn dụ phong phú và sâu sắc của cộng đồng người Hoa, thể hiện sự hòa hợp âm - dương, trời - đất trong dịp Tết Trung Thu”.

Khi nói đến chiếc bánh Trung Thu - biểu tượng không thể thiếu trong ngày Tết đoàn viên, Tiến sĩ Đặng Hoàng Lan chia sẻ nhiều góc nhìn thú vị về hình dáng, màu sắc và ý nghĩa ẩn sau từng lớp bánh, đặc biệt là phần nhân mang đậm triết lý văn hóa của người Hoa. Tiến sĩ Đặng Hoàng Lan cho biết: “Khi nói về bánh Trung Thu, có thể miêu tả loại bánh này qua ba yếu tố đặc trưng. Thứ nhất là về hình dáng - điều mà tôi đã chia sẻ trước đó. Thứ hai là về màu sắc. Loại bánh Trung Thu truyền thống nhất chính là bánh nướng, khi được nướng chín sẽ có lớp vỏ vàng óng ánh, tượng trưng cho sắc vàng của ánh trăng rằm. Tuy nhiên, điều đặc biệt và tinh tế nhất của bánh Trung Thu trong văn hóa người Hoa lại nằm ở phần nhân. Có hai loại nhân phổ biến nhất là nhân thập cẩm và nhân ngọt. “Thập” nghĩa là mười, “cẩm” nghĩa là đẹp - “thập cẩm” tượng trưng cho mười nguyên liệu tốt đẹp nhất được kết hợp trong một chiếc bánh. Khi thưởng thức bánh nhân thập cẩm, người ta có thể cảm nhận được hương vị hòa quyện từ thịt heo, thịt gà quay, mứt bí, mứt dưa, lạp xưởng, hạt dưa, hạt bí, mứt sen và đặc biệt là mỡ đường. Sự kết hợp này tạo nên vị hài hòa giữa mặn, ngọt và béo, thể hiện cho sự phong phú, trọn vẹn và đa sắc màu của cuộc sống. Đối với nhân ngọt, bánh Trung Thu của người Hoa thường dùng đậu xanh, hạt sen hoặc đậu đỏ. Những loại nhân này mang đến vị ngọt dịu dàng, tượng trưng cho sự ngọt ngào và những điều tốt lành mà người dân muốn gửi gắm trong dịp Tết đoàn viên”.

Khi host Minh Ngọc bày tỏ sự tò mò về những lưu ý đặc biệt trong những nghi lễ và phong tục Tết Trung thu, tiến sĩ cho biết: “Khi chuẩn bị mâm cỗ Trung Thu, bên cạnh bánh Trung Thu, người ta thường bày thêm các loại trái cây trên mâm ngũ quả. Thông thường, những loại trái cây được chọn sẽ theo mùa, nhưng có một điểm đặc biệt là người Hoa luôn ưu tiên chọn những loại quả có hình tròn. Một số loại trái cây phổ biến có thể kể đến như lựu, hồng, quýt, đặc biệt là bưởi. Những lễ vật vừa có hình tròn vừa mang màu đỏ thường được người Hoa ưa chuộng hơn cả, bởi hình tròn tượng trưng cho mặt trăng - biểu trưng của sự đoàn viên, còn màu đỏ là biểu tượng cho may mắn và cát tường. Chẳng hạn như trái lựu - một loại quả có nhiều hạt bên trong, được xem là hình ảnh ẩn dụ cho “con đàn cháu đống”, thể hiện mong ước về sự sung túc, sinh sôi và hạnh phúc viên mãn của gia đình. Vỏ lựu có màu đỏ rực rỡ, hoa lựu cũng đỏ tươi, càng làm nổi bật ý nghĩa may mắn trong quan niệm của người Hoa. Vì vậy, trong dịp Tết Trung Thu, việc đặt một cành lựu trong chén nước trên mâm cỗ được xem là biểu tượng mang lại phúc lành, thịnh vượng và đoàn viên cho cả gia đình”.

Bên cạnh đó, Tiến sĩ Đặng Hoàng Lan nhấn mạnh, Tết Trung Thu không chỉ là ngày lễ đoàn viên mà còn là dịp để con cháu bày tỏ lòng hiếu thảo và gắn kết yêu thương trong gia đình: “Đối với dịp Tết Trung Thu, giá trị đầu tiên được nhắc đến chính là lòng hiếu thảo. Đây là dịp để con cháu thể hiện sự tôn kính đối với ông bà, cha mẹ, đồng thời cùng nhau chuẩn bị mâm lễ dâng lên để tưởng nhớ về cội nguồn của mình. Giá trị thứ hai chính là giá trị tinh thần được gửi gắm qua những phong tục truyền thống. Hình ảnh cả gia đình cùng nhau cắt bánh Trung Thu thành những phần đều nhau và chia sẻ cho từng thành viên mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện sự gắn kết và khẳng định rằng gia đình là một phần không thể tách rời trong cuộc sống. Bên cạnh đó, Tết Trung Thu còn là dịp để dù ai đi xa cũng trở về sum họp, cùng nhau ngắm trăng, thưởng bánh, uống trà và vui chơi bên người thân. Đó là hình ảnh đẹp thể hiện tinh thần đoàn viên, gửi gắm thông điệp về tình thân, sự gắn bó và những điều tốt đẹp trong cuộc sống”.

Ngoài ra, những hoạt động này còn củng cố các mối hệ trong gia đình: “Trước hết, Tết Trung Thu thể hiện rõ nét tinh thần gắn kết cộng đồng. Hãy thử tưởng tượng, cả gia đình cùng nhau chuẩn bị mâm cỗ - từ ông bà, cha mẹ cho đến con cháu, tất cả đều góp tay vào công việc này. Sau khi hoàn tất nghi thức tế nguyệt - cúng trăng, mọi người sẽ bước vào giai đoạn thưởng nguyệt. Trong khoảnh khắc ấy, người phụ nữ lớn tuổi nhất trong gia đình - có thể là bà hoặc mẹ - sẽ được lựa chọn để cắt bánh và chia đều cho con cháu. Mỗi miếng bánh không chỉ mang ý nghĩa đoàn viên, mà còn tượng trưng cho sự trao truyền văn hóa - nơi thế hệ đi trước gửi gắm những giá trị truyền thống tốt đẹp cho thế hệ sau” - tiến sĩ chia sẻ.

Kính Đa Chiều chủ đề tiếp theo “Trung Thu của các tình nguyện viên”, với sự tham gia của host Lê Hoàng và anh Châu Thành Toàn, sẽ phát sóng lúc 20h ngày 07/10/2025 trên VTV9. Chương trình do VTV9 phối hợp Jet Studio thực hiện.

MM