Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu bật mí về hành trình khám phá xác ướp Xóm Cải

Tập 11 của chương trình "Đời Rất Đẹp" là hành trình cống hiến của nhà khảo cổ học, Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu. Chương trình sẽ đưa khán giả đến với những câu chuyện thú vị, từ chiếc bình gốm khơi gợi ký ức, đến những bí ẩn về xác ướp Xóm Cải, mộ chum Giồng Cá Vồ, và hành trình đầy tâm huyết bảo vệ di sản đô thị.

Từ chiếc hộp ký ức, MC Ngọc Lan lấy ra một chiếc bình gốm. Theo Tiến sĩ khảo cổ học Nguyễn Thị Hậu, đồ vật này có niên đại từ khoảng những năm 70, 80 của thế kỷ 20. Chiếc bình gốm đã khơi gợi hành trình trở thành Tiến sĩ khảo cổ học của bà Nguyễn Thị Hậu.

Bà Nguyễn Thị Hậu chia sẻ: “Năm 1976, tôi thi vào Đại học Văn khoa Thành phố Hồ Chí Minh, nay là Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, khoa Lịch sử. Từ nhỏ, tôi đã yêu thích lịch sử, nhưng chưa biết đến ngành Khảo cổ học. Đến năm thứ ba, tôi bắt đầu học chuyên đề về khảo cổ học, được các giáo sư nổi tiếng như Trần Quốc Vượng và Hà Văn Tấn giảng dạy. Những bài giảng của thầy cùng với đam mê đã thôi thúc tôi chọn ngành khảo cổ học. Tính tôi thích khám phá, và ngành này lại được đi nhiều nơi, khám phá những vùng đất hoang sơ để tìm kiếm di tích. Sau khi tốt nghiệp, tôi được giữ lại trường làm giảng viên ngành Khảo cổ học, bắt đầu dẫn sinh viên đi thực tập, khai quật các di tích ở Thành phố Hồ Chí Minh”.

Không chỉ yêu thích công việc khảo cổ, mỗi di vật được khám phá đều mang lại cho bà Nguyễn Thị Hậu những cảm xúc đặc biệt. Bà bày tỏ: “Mỗi khi tìm thấy một di vật mới, tôi rất xúc động, như được chứng kiến cuộc sống của người xưa cách đây hàng ngàn năm”.

Trong quá trình làm việc, bà Nguyễn Thị Hậu từng khai quật và khám phá nhiều di tích đặc biệt. Một trong số đó là việc tham gia xử lý xác ướp Xóm Cải, Quận 5. Bà kể lại: “Đó là một ngôi mộ hợp chất, nằm sâu trong một con hẻm ở Xóm Cải. Khi khu vực này được giải tỏa để xây dựng chung cư, người ta phát hiện ra ngôi mộ song táng, gồm mộ của ông Mậu và bà Hiệu. Ngôi mộ được xây bằng hợp chất, rất điển hình cho các mộ táng ở Nam Bộ vào khoảng thế kỷ 18-19. Điều đặc biệt là xác của bà Hiệu còn tương đối nguyên vẹn trong một lớp dung dịch. Sau này, các chuyên gia từ trường Y đã giúp Bảo tàng xét nghiệm và cho rằng đó là một lớp dung dịch chứa nhiều chất nhựa thông. Khi nhựa thông để lâu, nó sẽ trở thành chất rất bền vững, tạo môi trường yếm khí, giúp xác không bị phân hủy. Chúng tôi xác định được bà là Trần Thị Hiệu, sống vào nửa sau thế kỷ 19. Đây là một trường hợp đặc biệt, không chỉ ở thành phố mà còn trên cả nước. Tôi tham gia vào quá trình này, đặc biệt là trong việc trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử thành phố”.

MC Ngọc lan tiếp tục khám phá miền ký ức thứ hai của bà Nguyễn Thị Hậu. Đó là một bức ảnh, ghi lại khoảnh khắc bà Nguyễn Thị Hậu cùng hai đồng nghiệp tại di tích nổi tiếng của thành phố, Giồng Cá Vồ ở huyện Cần Giờ, TP.HCM - nơi phát hiện các mộ táng.Tiến sĩ Khảo cổ học Nguyễn Thị Hậu cho biết: “Di tích Giồng Cá Vồ là một địa điểm khảo cổ đặc biệt, nơi phát hiện dày đặc các mộ táng. Những ngôi mộ này được chôn trong những chiếc lu gốm, trong thuật ngữ khảo cổ gọi là mộ chum. Đây là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, có niên đại khoảng 500 năm trước Công nguyên. Điều này cho thấy vùng đất Nam Bộ không hề mới như nhiều người vẫn nghĩ, mà đã có con người sinh sống từ rất xa xưa”.

Theo nữ tiến sĩ, bà cùng các đồng nghiệp đã thống kê được gần 300 di tích, trong đó có hơn 30 di tích khảo cổ học trong lòng đất được khai quật trong khuôn khổ công trình nghiên cứu lịch sử thành phố do Hội Sử học Thành phố Hồ Chí Minh thực hiện. Bà nói thêm: “Thực tế, thành phố có rất nhiều di tích, nhưng có lẽ di tích khảo cổ học ít được quan tâm. Các di tích trên mặt đất chủ yếu có tuổi đời khoảng 200 năm, nên thường bị so sánh với Hà Nội hay Huế. Tuy nhiên, dù còn non trẻ so với những nơi khác, những di tích này vẫn phản ánh lịch sử của vùng đất, và giá trị của chúng hoàn toàn không hề thua kém”.

Trong những năm gần đây, bà Nguyễn Thị Hậu là một trong những người có sức ảnh hưởng và tích cực lên tiếng bảo vệ di sản đô thị, đặc biệt là di sản đô thị của TP.HCM. Chia sẻ về lý do thực hiện công việc này, bà nhấn mạnh: “Từ những năm 2010, tốc độ đô thị hóa ở nước ta diễn ra quá nhanh, kéo theo đó là sự phá hủy vô thức các di tích, từ việc con người lấn chiếm, di tích tự sụp đổ do không được chăm sóc, đến việc cố tình phá hủy để xây dựng công trình mới”.

Vào thời điểm đó, bà Nguyễn Thị Hậu, khi đang công tác tại Viện Nghiên cứu Phát triển Thành phố, đã lên tiếng thông qua các công trình nghiên cứu, phương tiện truyền thông và các cuộc họp. Bà chia sẻ: “Tôi cố gắng truyền tải thông điệp rằng bảo tồn di tích không có nghĩa là cản trở sự phát triển. Thành phố vẫn có thể hiện đại, nhưng là hiện đại trên nền tảng truyền thống được thể hiện qua các di tích, chứ không phải hiện đại bằng cách phá bỏ tất cả. Du lịch ở các nước phát triển thường gắn liền với việc tham quan các di tích, nơi du khách tìm hiểu về bản sắc riêng của thành phố. Nếu chỉ xây dựng những công trình hiện đại, du khách sẽ không có lý do để đến, vì chúng ta không thể nào cạnh tranh với các nước khác về sự hiện đại”.

Theo nữ tiến sĩ, việc bảo vệ di sản không chỉ tô điểm cho vẻ đẹp truyền thống mà còn là đòn bẩy thu hút du khách, mở ra cánh cửa khám phá di sản và văn hóa đất nước. Một trong những lý do khiến bà Nguyễn Thị Hậu lên tiếng chính là: “Tôi và nhiều đồng nghiệp trăn trở một điều, xây mới thì thời nào cũng được, nhưng di sản mất đi chỉ cần một thế hệ phá hủy, hàng chục thế hệ sau không thể nào tìm lại. Đó là lý do chúng tôi không ngừng lên tiếng. May mắn thay, những ý kiến này đã được các lãnh đạo văn hóa và thành phố thấu hiểu, và từ 2018-2019, chính sách bảo tồn di sản của thành phố đã có những bước tiến đáng kể”.

Trong miền ký ức tiếp theo, bà Nguyễn Thị Hậu chia sẻ về chiếc cúp được trao tặng từ tạp chí Tatler - một tạp chí văn hóa nổi tiếng của Anh, chuyên tôn vinh những người có đóng góp trong việc lan tỏa các giá trị văn hóa, bao gồm cả những người làm kinh doanh nhưng thông qua hoạt động kinh doanh đã góp phần lan tỏa giá trị văn hóa của một quốc gia. Đối với nữ tiến sĩ, chiếc cúp này đánh dấu một cột mốc quan trọng trong hành trình sự nghiệp và là một niềm vui lớn trong năm 2024.

Nữ tiến sĩ cho biết bà “vỡ òa” khi là một trong những nhân vật được tạp chí vinh danh: “Năm 2024, khi tạp chí Tatler lần đầu tiên xuất bản tại Việt Nam, họ đã chọn 100 nhân vật có ảnh hưởng trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Tôi rất bất ngờ vì cảm thấy lĩnh vực khảo cổ học không quá nổi bật so với các lĩnh vực khác như truyền thông, văn hóa hay kinh tế. Khi nhìn danh sách 100 người được vinh danh, tôi càng bất ngờ hơn vì có rất nhiều người nổi tiếng và đáng kính trong nhiều lĩnh vực”.

Bà Nguyễn Thị Hậu chia sẻ về giá trị ý nghĩa của chiếc cúp: “Khi tìm hiểu lý do, tôi được biết tạp chí Tatler đánh giá cao những đóng góp của tôi trong việc lên tiếng bảo vệ di sản văn hóa đô thị, một vấn đề mang tính toàn cầu chứ không chỉ riêng ở Việt Nam. Thông qua giải thưởng này, họ muốn truyền tải thông điệp về sự quan tâm hơn nữa đến việc bảo tồn di sản tại Việt Nam. Đây là một kỷ niệm đáng nhớ trong năm 2024 của tôi”.

Tập 11 Đời Rất Đẹp với câu chuyện của tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu sẽ được phát sóng lúc 19h15 thứ Bảy 15/3/2025 trên VTV9. Chương trình Đời Rất Đẹp do VTV9 và Jet Studio phối hợp thực hiện.

Theo Minh Anh Tạp chí VTV